По завршувањето на првостепената судска постапка, Милорад Додик се најде во длабока политичка криза, свесен дека не може сам да излезе од неа. Му беа потребни сојузници кои, во оперативно-политичка смисла, ќе ја преземат тежината на одговорноста, со цел вината да се прераспредели, а наративот за неговата улога да се трансформира во прашање на колективна судбина. Пред судскиот случај да кулминира, дури двајца поранешни директори на Службен весник на РС поднесоа оставки, повлекувајќи се пред политичкиот притисок и на тој начин дополнително го изолираа Додик. Кога Судот на БиХ ја изрече првостепената пресуда во заедничкиот кривичен предмет против Милорад Додик и директорот на Службен весник на РС, Милош Лукиќ – со која Додик беше прогласен за виновен, а Лукиќ ослободен од обвинението – Додик се најде во уште потешка ситуација, останувајќи без формален соучесник кој би презел дел од правната одговорност. Сепак, политичкиот вакум што настана не траеше долго. Во новата линија на одбрана се вклучија премиерот Радован Вишковиќ и претседателот на Народното собрание, Ненад Стевандиќ, преземајќи ја улогата на негови политички соучесници. Обвинителството на БиХ, токму на денот кога Народното собрание на РС (НСРС) требаше да расправа за нацрт-уставот со кој ентитетот се обидува да се редефинира како држава на српскиот народ со право на самоопределување, издаде наредба за нивно приведување, заедно со Додик, поради сомнение за сторување на кривично дело „напад на уставниот поредок“. Така, иако првично правно изолиран, Додик сепак успеа да најде нови партнери во политичка и правна смисла, стекнувајќи го потребниот предуслов за градење поширок наратив за институционална и национална загрозеност.

Извоз на наратив – без пазар

Во тоа и лежеше клучот на политичката стратегија на Додик, која имаше за цел обликување на јавната перцепција за координиран напад врз српските национални интереси. За таквиот наратив да добие легитимитет, по издигнување над индивидуалните рамки, следниот чекор беше надминување на локалните рамки и воспоставување симболички мостови со глобално препознатливи теми. Во таа потрага, Додик покажа извонредна политичка флексибилност, прилагодувајќи ја реториката која не мораше да биде доследна сама по себе, туку само употреблива во дадениот момент. Така, носењето на капа со натпис „Make America Great Again” може да се чита како обид за идентификација со политиката на Трамп во САД, додека посетата на Израел, придружена со покажување фотографии од протестите во Сараево, имаше за цел претставување на себе како жртва на антисемитизам во БиХ. Сепак, оваа стратегија го доведе во парадоксална ситуација – истовремено се прикажуваше како мета на УСАИД, Хамас и ДАЕШ – што се покажа како политички неодржлив наратив. Посетата на Израел беше нагло прекината, а од поранешен државен секретар на администрацијата на Трамп пристигна јасна осуда на неговите активности. Потрагата по плодна територија за пласман и меѓународна валидација на сопствениот наратив речиси без исклучок завршуваше со раскол меѓу Додиковите амбиции и реалната состојба на терен. Посебно се издвојува објавата во австрискиот бесплатен дневен весник Heute, каде што беше објавен оглас под наслов “Република Српска: Заштита на автономијата и уставните права”, во кој РС се прикажува како конструктивен ентитет што го почитува Дејтонскиот договор и промовира политички дијалог, а Додик како политички инструмент на таа визија. Реакцијата на австриските институции, сепак, беше спротивна – само ден по изјавата на Додик дека „може да дојде во Виена кога сака“, Амбасадата на Австрија во Сараево соопшти дека неговите активности претставуваат сериозна закана за стабилноста и територијалниот интегритет на БиХ. Дополнително, Австрија воведе забрана за влез и транзит не само за Додик, туку и за неговите „соучесници“, Стевандиќ и Вишковиќ, отфрлајќи ги сите елементи од обидот за наративно влијание врз австриската јавност.

Домашна прераспределба на наративот

Иако вложи посебен напор да пронајде влијателни поддржувачи надвор од БиХ, се покажа дека најважниот и најпредизвикувачки сојузник за Додик останува домашниот – народот, односно неговото политичко претставување преку институциите на РС. Првиот сериозен удар врз наративот за нераскинливата врска меѓу неговата лична судбина и српскиот колективен интерес не дојде однадвор, туку однатре, од опозициските претставници на РС кои, исто така, се повикуваат на легитимитет добиен од народот. За разлика од претходните кризи, кога опозицијата знаеше да отстапи пред реториката за „загрозеност на српскиот народ“, овој пат се дистанцираше од Додиковите судски проблеми, одбивајќи да ги прифати како закана по српскиот интерес. Обидувајќи се да го задржи контролата врз наративот, Додик го прошири кругот на непријатели, вклучувајќи легитимни српски политички актери под етикета „домашни предавници“.

По прогласувањето на опозицијата за „домашни предавници“, Додик го прошири наративот и со елементи на историско и верско предавство. Новиот фокус беа Бошњаците, чиј идентитет го преобликуваше низ призма на религиско потекло. Така се појави идеолошки провокативната линија: тврдењето дека „решение за БиХ“ е враќање на Бошњаците во православие, со што државата би станала мнозински српска и „само така можела да постои“. Во говор што предизвика бурни реакции, Додик ја искажа токму таа теза, а следниот ден објави на платформата Х извадок од филмот „Нож“, познат по својата националистичка интерпретација на бошњачко-српските односи, коментирајќи дека Бошњаците „го смениле името“ и „го негираат сопствениот идентитет“.

Ако се сфатат сериозно како политички предлози, ваквите изјави би воделе кон дебата за уставниот поредок, меѓународното право за човекови права и правото на идентитет, вера и самоопределување. Но, поради длабоката неусогласеност меѓу Додиковите пораки и политичкиот контекст, тие изјави не претставуваат преговарачка иницијатива, туку продолжување на симболичка провокација. Целта е зацврстување на наративот за Додик како лидер кој „оди до крај“, дури и по цена на отворено оспорување на идентитетот на друг народ. Во тој контекст, оваа реторика не цели кон бошњачката јавност, туку врз внатрешната консолидација во рамките на српскиот корпус, каде Додик гради слика на лидер кој не тактизира, не преговара и не попушта.

Наратив наспроти реалност

Токму во овој контекст, каде наративот за непријателите и предавниците се протега сè до идеолошките и идентитетските основи на државата, се поставува прашањето колку е одржлива таквата конструкција наспроти реалноста на политичките односи на теренот. Неодамнешната изјава на претседателот на Народното собрание на РС, Ненад Стевандиќ, еден од најблиските соработници и политички другари на Додик во наративот на отпорот, сугерира дека реалноста не може целосно да се игнорира. Коментирајќи ја можноста за компромис, Стевандиќ отворено изјави дека, во случај на политички договор и повлекување на законите наметнати од високиот претставник Кристијан Шмит, тој ќе биде подготвен да побара од Додик и премиерот Вишковиќ да ги повлечат трите закони поради кои беа бегалци од државното обвинителство. Иако Додик сè уште инсистира да не го прифати Шмит за висок претставник, фактот што Стевандиќ нуди компромис во замена за повлекување на законите наметнати од „непостоечкиот“ висок претставник доволно говори за неумоливоста што ситуацијата на терен ја наметнува на наративот „борба до самиот крај“.

Сличен прагматизам, условен од последиците од одлуките на високиот претставник, стана видлив преку најавите за промена на моделот на финансирање на политичките партии во Република Српска. Откако Кристијан Шмит го суспендираше пристапот до буџетските средства за СНСД на Милорад Додик и Обединета Српска на Ненад Стевандиќ – со образложение дека овие партии активно го поткопуваат уставниот поредок на БиХ – Додик реагираше со најава дека РС ќе го прекине јавното финансирање на сите политички партии на ниво на ентитет. Оваа одлука е претставена како универзална и принципиелна, но нејзината политичка заднина јасно укажува дека таа всушност е признавање на авторитетот на Шмит преку формална адаптација. Со други зборови, кога веќе не може целосно да се негира легитимитетот на високиот претставник, стратегијата се сведува на негово облекување во сопствена институционална рамка. Ова реторички одржува отпор, додека практично го признава влијанието на неговите одлуки. Во оваа смисла, најавите за измени на законот и моделите на финансирање не претставуваат продолжување на борбата, туку признавање на поразот што не смее да се именува, туку само да се обработува во форма на „наш закон“.

На истиот начин, знаците на прагматично отстапување станаа видливи кај Радован Вишковиќ, третиот функционер по кого Обвинителството на БиХ издаде налог за апсење. Иако претходно категорично тврдеше дека никогаш нема да одговори на поканата од правосудните институции на Босна и Херцеговина, Вишковиќ потоа го омекна ставот, велејќи дека сепак ќе се појави пред обвинителот на Обвинителството на БиХ, под услов рочиштето да се одржи во Бања Лука. Иако формулиран како гест на принципиелен отпор, овој потег во суштина претставува функционално признавање на авторитетот на институција чиј легитимитет беше јавно оспоруван со месеци. Како и во случајот со финансискиот систем, и овде реторичката ригидност отстапува пред реалноста на институционалниот притисок. Во двата случаи, политичката борба против „наметнатите решенија“ всушност завршува со тивки административни прилагодувања, само со доволно симболична врева за одржување на изгледот на доследност пред сопствената јавност.

Наратив пред истекување на рокот

Зад секој обид на Додик да конструира наратив, без разлика дали тоа е носење капа на Трамп, посета на Израел, огласување во Австрија, нарекувајќи ги домашните политички противници предавници или реинтерпретација на бошњачкиот идентитет како привремено отстапување од „природното“ српство, се крие истата логика: создавање свет во кој непријателите доаѓаат од сите страни, додека во вистината е скриена само една личност. Парадоксот на стратегијата на Додик лежи во фактот што секој од овие наративи, без исклучок, пропадна токму во моментот кога се сретна со правната и институционалната реалност. Администрацијата на Трамп го отфрли, неговата посета на Израел беше нагло прекината, Австрија му забрани влез, опозицијата му го ускрати легитимитетот, па дури и „Бошњаците кои ја предадоа својата вера“ не станаа мост кон нов соживот. На крајот, останува само контурите на наративот кој служи за одржување на имиџот на лидер кој „не смее да се допре бидејќи може да биде полошо“. Затоа, она што во јавноста се претставува како борба за колективна автономија, во реалноста сè повеќе наликува на обид за опстанок на политичко его кое не го признава поразот, туку секојдневно го спроведува преку закони, одлуки и молк. Најголемиот предизвик за Додик, всушност, не е наоѓање нови непријатели за продолжување на конфронтацијата, туку зачувување на илузијата дека во конфликтите што тој самиот ги создал, сè уште има и средства и сојузници за рамноправна борба.

Автор: Мустафа Крупалија

* Мислењата и ставовите изразени во овој текст му припаѓаат на авторот и не ја одразуваат нужно уредничката политика на ТРТ Балкан.