بىرازىلىيەدىكى كېسەك ئالتۇن (BRICS) دۆلەتلىرى باشلىقلار يىغىنى ئۇكرائىنا، غەززە ۋە سودا ئۇرۇشلىرى بىلەن بەند بولۇۋاتقان دۇنيادا بىرلىكنى ئىلگىرى سۈرمەكتە

11  دۆلەتتىن تەركىب تاپقان بۇ گۇرۇپپىنىڭ – مىسىر، ئېفىيوپىيە، ھىندىستان، ھىندونېزىيە، ئىران، سەئۇدىي ئەرەبىستان، جەنۇبىي ئافرىقا ۋە ئەرەب بىرلەشمە خەلىپىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان – تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىرى رىئو دې ژانېيرودا بىر يەرگە جەم بولۇپ، كۈنتەرتىپلىرىنى ئايدىڭلاشتۇردى.

دۇنيا ئۇكرائىنا ۋە غەززەدىكى توقۇنۇشلار ھەمدە ئامېرىكا پىرېزىدېنتى دونالد ترامپ دەۋرىدە يۈز بەرگەن سودا ئۇرۇشلىرىغا تاقابىل تۇرۇشقا ئۇرۇنۇۋاتقان بىر پەيتتە، رۇسىيە بىلەن خىتاينىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان 11 ئەزالىق كېسەك ئالتۇن گۇرۇپپىسىغا رىياسەتچىلىك قىلىۋاتقان بىرازىلىيە تەرەپلەرنى تېخىمۇ قويۇق ھەمكارلىق ئورنىتىشقا چاقىرىق قىلدى.

بۇ گۇرۇپپىنىڭ تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىرى دۈشەنبە كۈنى رىئو دې ژانېيرودا يىغىن ئاچتى. سۆھبەت رۇسىيە پىرېزىدېنتى ۋىلادىمىر پۇتىننىڭ ئۇكرائىنا بىلەن ئۈچ كۈنلۈك ئۇرۇش توختىتىش بۇيرۇقى چۈشۈرگەن مەزگىلگە توغرا كەلگەن بولۇپ، ئۇكرائىنا پىرېزىدېنتى ۋولودىمىر زېلېنىسكىي بۇ قارارغا «يېڭى بىر ئالدامچىلىق ئۇرۇنۇشى» دەپ باھا بەردى.

بىرازىلىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ماۋرو ۋىيېرا رىئو دې ژانېيرودىكى كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى ۋەكىللىرىگە قىلغان سۆزىدە: «بىز توقۇنۇش ئورنىغا دىپلوماتىيەنى، بىرتەرەپلىمە قارار چىقىرىش ئورنىغا ھەمكارلىقنى تەشەببۇس قىلىمىز» دېدى. يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇكرائىنادىكى توقۇنۇشلار كەلتۈرۈپ چىقارغان ئىنسانىي كىرىزىسنىڭ داۋاملىشىۋاتقانلىقىنى تىلغا ئالغان ۋىيېرا، ۋەزىيەتنىڭ «دىپلوماتىك ھەل قىلىش چارىسىنىڭ تەخىرسىزلىكى»نى كۈچەيتكەنلىكىنى تەكىتلىدى.

بۇ گۇرۇپپىنىڭ مىسىر، ئېفىيوپىيە، ھىندىستان، ھىندونېزىيە، ئىران، سەئۇدىي ئەرەبىستان، جەنۇبىي ئافرىقا ۋە ئەرەب بىرلەشمە خەلىپىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان باشقا ئەزالىرى، 6-7-ئىيۇل كۈنلىرى ئۆتكۈزۈلىدىغان باشلىقلار يىغىنىدىن ئىلگىرى كۈنتەرتىپلىرىنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ئۈچۈن بىر يەرگە جەم بولدى. كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىنىڭ قۇرغۇچى ئەزالىرىدىن رۇسىيەگە ۋاكالىتەن تاشقى ئىشلار مىنىستىرى سېرگېي لاۋروۋمۇ يىغىنغا قاتناشتى.

بۇ گۇرۇپپا ئۇكرائىنا ئۇرۇشى ھەققىدىكى بايانلىرىدا باشتىن-ئاخىر ئېھتىياتچان پوزىتسىيەدە بولۇپ، تىنچلىققا چاقىرىق قىلىش بىلەن بىرگە، رۇسىيەنىڭ ھەرىكەتلىرىنى ئەيىبلەشتىن ئۆزىنى قاچۇرۇپ كەلدى.

بۇ يىغىن، ئامېرىكا ئۇكرائىنا ئۇرۇشىنى ئاخىرلاشتۇرۇش نۇقتىسىدىن «ھالقىلىق بىر ھەپتە» دەپ تەرىپلىگەن مەزگىلنىڭ بېشىدا ئېچىلدى. ترامپ ھەپتە ئاخىرىدا رىم پاپاسى فىرانسىسنىڭ دەپنە مۇراسىمىدا زېلېنىسكىي بىلەن كۆرۈشكەندىن كېيىن پۇتىنغا قارىتا سوغۇق پوزىتسىيەدە بولۇپ، رۇسىيە رەھبىرىنىڭ ئۆزىنى «ئالداۋاتقانلىقىنى» ھېس قىلغانلىقىنى ئىپادىلىدى.

شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئامېرىكا پىرېزىدېنتىنىڭ كىيېۋغا رۇسىيە ئىشغال قىلىۋالغان قىرىمنى قايتۇرۇۋېلىش ئۈمىدىدىن ۋاز كېچىش ئۈچۈن بېسىم ئىشلىتىشنى داۋاملاشتۇرۇۋاتقانلىقى مەلۇم.

غەززەدىن «تولۇق چېكىنىپ چىقىش»

ۋىيېرا دۈشەنبە كۈنى ئىسرائىلىيە ئارمىيەسىنىڭ غەززەدىن «تولۇق چېكىنىپ چىقىشى» كېرەكلىكىنى تەلەپ قىلىپ: «ئىسرائىلىيەنىڭ بومباردىمانلىرىنىڭ قايتا باشلىنىشى ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك ياردەملىرىنىڭ ئۈزلۈكسىز توسقۇنلۇققا ئۇچرىشى قوبۇل قىلغىلى بولمايدىغان ئەھۋال» دېدى.

مىنىستىرلارنىڭ سەيشەنبە كۈنى (بۈگۈن) كۆپ تەرەپلىمىلىككە ۋە خەلقئارا بازار قائىدىلىرىگە ھۆرمەت قىلىشنى تەكىتلەيدىغان ئورتاق بايانات ئېلان قىلىشى كۈتۈلمەكتە.

بۇ يىغىن، خەلقئارا پۇل فوندى تەشكىلاتىنىڭ ترامپنىڭ كەڭ كۆلەملىك تاموژنا بېجىنىڭ تەسىرى سەۋەبىدىن ئىقتىسادىي ئېشىش مۆلچەرىنى تۆۋەنلەتكەندىن كېيىنكى، دۇنيا ئىقتىسادى ئۈچۈن ھالقىلىق بىر مەزگىلدە ئېچىلدى.

يانۋاردا ئاق سارايغا قايتقاندىن بۇيان، ئامېرىكا پىرېزىدېنتى نۇرغۇن دۆلەتلەرگە %10 لىك ئومۇمىي تاموژنا بېجى يۈكلىگەن بولسا، خىتاي مەھسۇلاتلىرىنىڭ كۆپ قىسمى %145 كە يېقىن باجغا دۇچ كەلگەن ئىدى. بېيجىڭ بۇ ئەھۋالغا ئامېرىكا ماللىرىغا %125 لىك باج قويۇش بىلەن جاۋاب قايتۇردى.

خىتاي دۆلەتلىك تەرەققىيات ۋە ئىسلاھات كومىتېتىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى جاۋ چېنشىن دۈشەنبە كۈنى بېيجىڭدا قىلغان سۆزىدە، ئۆز دۆلىتىنىڭ ۋاشىنگتوننىڭ «بىرتەرەپلىمىلىكى ۋە زوراۋانلىقى» دەپ تەرىپلىگەن پوزىتسىيەسىگە قارشى «تارىخنىڭ توغرا تەرىپىدە» تۇرۇۋاتقانلىقىنى ئېيتتى.

كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى پۇل بىرلىكى تېخى «بالدۇر»

كېسەك ئالتۇن 2009-يىلى بىرازىلىيە، رۇسىيە، ھىندىستان ۋە خىتاينىڭ غەرب باشچىلىقىدىكى خەلقئارا تەشكىلاتلارغا تەڭداش بىر سۇپا تىكلەش مەقسىتىدە قۇرغان بىر تەشكىلات بولۇپ، كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە كېڭەيمەكتە. دۇنيا نوپۇسىنىڭ يېرىمىغا يېقىنىنى، دۇنيا ئىچكى ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتىنىڭ %39 ىنى تەشكىل قىلىدىغان بۇ گۇرۇپپا ئۇكرائىنادىن غەززەگىچە، يەرشارى سودىسىدىن باشقا ھالقىلىق مەسىلىلەرگىچە بولغان نۇرغۇن ساھەدە پىكىر بايان قىلماقتا.

ئىيۇلدا ئۆتكۈزۈلىدىغان باشلىقلار يىغىنىدا كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىنىڭ دوللارنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا جەڭ ئېلان قىلىشى كۈنتەرتىپتىكى مۇھىم نۇقتىلاردىن بىرى بولۇشى مۇمكىن. ئۆتكەن يىلقى باشلىقلار يىغىنىدا، كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرى ئەزالىرى دوللاردىن باشقا پۇللار بىلەن سودا قىلىشنى كۆپەيتىشنى مۇزاكىرە قىلغان، نەتىجىدە ترامپتىن، ئەگەر ئامېرىكا پۇلىغا بۇزغۇنچىلىق قىلىنسا، %100 لىك تاموژنا بېجى قويىدىغانلىقىنى ئېيتىپ تەھدىت سالىدىغانلىقى ھەققىدە تېز ئىنكاس قايتۇرۇلغان ئىدى.

رۇسىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرى لاۋروۋ دۈشەنبە كۈنىدىكى يىغىندىن ئىلگىرى بىرازىلىيەنىڭ «O Globo » گېزىتىگە قىلغان سۆزىدە، كېسەك ئالتۇن دۆلەتلىرىنىڭ ئەزا دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى سودىدا «دۆلەت پۇللىرىنىڭ نىسبىتىنى ئاشۇرۇشنى» پىلانلاۋاتقانلىقىنى، ئەمما بىرلەشمە كېسەك ئالتۇن پۇلىغا ئۆتۈشنىڭ تېخى «بالدۇر» ئىكەنلىكىنى ئېيتتى. ترامپنىڭ سودىدىكى ئېغىر باج يۈكىنىڭ ھازىرچە كۆرۈنەرلىك تەسىرىگە ئۇچرىمىغان بىرازىلىيەمۇ ئوخشاشلا يېڭى پۇل بىرلىكى بەرپا قىلىش پىلانىنى رەت قىلدى.

كېلىمات ئۆزگىرىشىنىڭ مىنىستىرلارنىڭ ئاخىرقى باياناتىدا مۇھىم ئورۇن تۇتۇشى كۈتۈلۈۋاتقان بولۇپ، بىرازىلىيەنىڭ بۇ يىل نويابىردا ئامازوندىكى بېلېم شەھىرىدە ئۆتكۈزۈلىدىغان ب د ت COP30  كېلىمات يىغىنىغا ساھىبخانلىق قىلىدىغانلىقى بىلدۈرۈلدى.